Alim İbrahim Efendi
İnaylı Alim İbrahim Efendi
İlk defa, köyümüz yazar Muammer Sakaryalı’nın “İnais’ten İnay’a” kitabıyla bilgi sahibi olduğumuz İnaylı Alim İbrahim Efendi hakkındaki yazılı ilk bilgiler bir kişiye dayanıyor: Bursalı Mehmed Tahir Efendi’ye (1).
Yaşamış olduğu dönemde (1861-1925) “Türklerin en büyük kitabiyât âlimi” diye bahsedilen Tahir Efendi, çalışmalarını “bibliyografya” veya o dönem yaygın olan kullanımıyla “kitâbiyât” alanında yoğunlaştırmıştır. Bu bakımdan Osmanlı coğrafyasında bibliyografyanın önemini ilk idrak eden Ahmed Midhat Bey ve Ahmed Muhtar Paşa gibi birkaç kişiden hemen sonra gelmektedir (2).
İnaylı Alim İbrahim Efendi hakkında bilgi bulanan ilk kitap Bursalı Mehmed Tahir Efendi’nin “Aydın Vilâyetine Mensub Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli” kitabı 1324 [1906-1907] yılında İzmir’de Keşişyan Matbaası’nda basılmış ve 186 sayfadan oluşmaktadır. Bu eser, M. Akif Erdoğru tarafından yeni harflere çevrilerek ve indeksli olarak 1994 yılında yayınlanmıştır.
Bu kitapta İbrahim Efendi hakkındaki bilgiler aşağıdaki şekilde verilmiştir (3):
İBRAHİM EFENDİ
Füzelâdan hüsn-i takrire mâlik bir zat olup Saruhan sancağının Eşme kazası kurâsından İney karyesindendir.
Tahsilini Kırkağaç ve Soma’da bade’l- ikmâl Bursa’ya azîmetle neşr-i ilme ibtidâr eyleyüp bir kaç defa itâ’yı icâzeye muvaffak oldu. Ulûm-ı Arabîyye’nin ekser şuebâtında ve be-tahsîs tefsir Ve usûl-ı fıkıh ilimlerinde malumât-ı vasıa ashâbından idi. Evâhır-ı ömrüne doğru Bursa müftîliğine tayin olunmuştu. Bursa’ca Üşşakî ibrahim Efendi namıyla benâmdır. 1309’da (1893) Bursa’da irtihâl eyledi. Fezâil-i Şeyhü’l-Ekber’e dair El-Miskü’l-Ezefi fî Şir’eti Şeyhi’l-Ekber isminde gayrimatbu büyücek eseri vardır.
Takrirât-ı ilmiyyesinin ekser nıkâtı telâmîzi tarafından zabt olunmuşdur.
İnaylı Alim İbrahim Efendi hakkında bilgi bulanan ikinci eser yine Bursalı Mehmed Tahir Efendi’ye ait “Osmanlı Müellifleri” isimli kitaptır. Üç cilt halindeki bu büyük çalışmanın ciltleri hazır oldukça yayına verilmiştir. Buna göre, 406 sayfadan oluşan birinci cildin baskı tarihi 1333’tür [1915]. Aynı yıl bir kısmı yayımlanan 510 sayfalık ikinci cilt 1338’de [1919-1920] tamamlanmıştır. 328 sayfadan oluşan üçüncü cilt ise 1342 [1923-1924] yılında hazırlanıp basılabilmiştir. Böylece eser toplamda 1244 sayfadan oluşan kapsamlı bir çalışma şeklini almıştır. Ali Fikri Yavuz ve İsmail Özen eseri sadeleştirerek 1970’li yıllarda üç cilt halinde yayınlamıştır (İlk cilt ?, ikinci cilt 1972, üçüncü cilt 1975).
Bu kitapta İbrahim Efendi hakkındaki bilgiler aşağıdaki şekilde günümüz Türkçe’sine çevrilmiştir (4):
İBRAHİM EFENDİ
Alimlerden fevkalâde ders takririne sahip bir zat olup Saruhan sancağına bağlı Eşme köylerinden İney’dendir.
Tahsilini Kırkağaç ve Soma’da tamamladıktan sonra Bursa’ya gitmiş, ilmin yayılmasına başlayıp birkaç defa icazet vermeğe muvaffak olmuştur. Arabî ilimlerin ekseri kollarından ve bilhassa tefsir ve Usul-i Fıkıh ilimlerinde geniş malûmat sahiplerindendir. Ömrünün sonlarına doğru Bursa müftülüğüne tayin olunmuştur. Bursa’da Uşşakî ibrahim
Efendi ismiyle tanınmıştır. 1309 da Bursa’da vefat etti. Şeyh-i Ekberin faziletlerine dair (El-Miskü’l-Ezfer fi Tebriy’et-i Şeyhi’l-Ekber) isminde basılmamış büyücek bir eseri vardır.
İlmî takrirlerinin ekseri noktaları talebeleri tarafından zapt olunmuştur.
Osmanlı Müellifleri kitabı üzerine en son çalışmayı M. Ali Yekta Saraç yapmış ve sadeleştirmeye gitmeden eseri yeni harflere çevirmiştir. Çalışma, 2016 yılında Türkiye Bilimler Akademisi tarafından üç cilt halinde yayınlanmıştır.
Saraç’in çevirisiyle İbrahim Efendi hakkındaki bilgiler aşağıdaki şekilde verilmiştir (5):
İbrâhim Efendi
Fuzalâdan hüsn-i takrire mâlik bir zat olup Saruhân sancağının Eşme kazâsı kurâsından İney karyesindendir.
Tahsilini Kırkağaç ve Soma’da ba’de’l-ikmâl Bursa’ya azimetle neşr-i ilme ibtidâr eyleyip bir kaç defa i’tâ-yı icâzeye muvaffak oldu. Ulûm-ı Arabiyyenin ekser-i şuabâtında ve be-tahsîs tefsir ve usûl-i fıkıh ilimlerinde malûmât-ı vâsia ashâbmdan idi. Evâhir-i ömrüne doğru Bursa müftülüğüne tayin olunmuştu. Bursa’ca Uşşâkî İbrâhim Efendi namıyla be-nâmdır. 1309’da [1891-92] Bursa’da irtihal eyledi. Fezâil-i Şeyh-i Ek-ber’e dair el-Miskul-Ezfer fi Tebrieti Şeyhıl-Ekber isminde gayr-ı matbû büyücek eseri vardır.
Takrîrât-ı ilmiyyesinin ekser-i nikâtı telâmîzi tarafından zabt olunmuştur.
Köyümüz yazar Muammer Sakaryalı “İnais’ten İnay’a” kitabında; İbrahim Efendi ismine ilk kez, Çağatay Uluçay ve İbrahim Gökçen’in 1939 yılında Manisa Halkevi Yayınları arasından çıkan “Manisa Tarihi” kitabında rastladığını belirtmiştir. Manisa Tarihi kitabında, Manisa’nın yetiştirdiği alimler sayılırken İbrahim Efendi’nin de ismi geçmektedir (6):
Sakaryalı; daha sonra İbrahim Efendi hakkında Bursalı Tahir Efendinin kitaplarında yer alan bilgiyi vermiştir. Ayrıca, köylümüz Şükrü Diker’le yaptığı görüşmeyi de aktarmıştır.
Şükrü Diker, Alim İbrahim Efendiyi şöyle anlatmıştır (1):
“O İbrahim Efendi, Hacılardandır. Benim Hasan Hüseyin dedemin kardeşiymiş. Yeni yetişirken dedemle kavga edivermişler. Kavgadan sonra sırtına bir torba takınmış, çıkmış gitmiş. Önce Düzce’ye gitmiş. Manisa’da okumuş. Orada Karacaahmetli dervişlerden birinin kızıyla evlenmiş. İki oğlu olmuş. Oğlanlarından birinin adı Mehmet idi. Mehmet zabıt katibiydi. Bizi ziyaret ederdi. Bana elbise filan verirdi. Bizim sülalenin defteri vardı onda. Mehmet evlenmeden öldü.”
Bursa Mısrî Tekkesi’nin son postnişini Şemseddin Mısrî tarafından kaleme alınan “Bahâr-ı Şemsî”de yer alan biyografiler arasında İbrahim Efendi Hakkında da bilgi yer almaktadır.
Soyadı Kanunuyla birlikte “Ulusoy” soyadını alan Şemseddin Mısrî, Bursa’da dünyaya gelmiş, 1867-1936 yılları arasında yaşamış ve Bursa Mısrî Dergâhı’na 1893 yılında postnişin olmuştur.
“Bahâr-ı Şemsî”de adlı eserde biyografi sahiplerinin doğum ve vefat tarihleri, mezarlarının bulunduğu yer ve varsa mensubu bulundukları tarikatı konu edinmektedir. Adı geçen eser, müellifin oluşturmayı düşündüğü üçlü biyografi serisinin sonuncusudur. Bu serinin ilk halkası, Mısriyye tarikatının pîri, Niyâzî-i Mısrî menakıbnamesi olan “Gülzâr-ı Mısrî”, ikinci halkası Bursa dergâh ve zaviyelerine ayrılan “Yâdigâr-ı Şemsî”, sonuncusu ise 1846 yılından sonra Bursa’da bulunan ancak başka eserlerde hâl tercemeleri zikredilmeyen şeyh, âlim, müftü, şair, musikişinas, hattat, doktor, meczub-ı ilahî, paşa, şehir eşrafı ve sanatkârlarının hâl tercemelerini içeren “Bahâr-ı Şemsî”dir.
“Bahâr-ı Şemsî”de İnaylı Alim İbrahim Efendi hakkındaki bilgiler şöyledir:
6. Müftü Uşşâkî İbrahim Efendi
Manisa İnay köyünden Hacı Ömer Ağa’nın oğlu olup 1246 tarihinde varlık elbisesini giymiş, 20 Cemaziyelevvel 1310 / 28 Teşrinisani 1308 / 1892 Cumartesi günü ise bu elbiseyi çıkarmış Deveciler Kabristanı’nda Şeyhülislâm Abdülaziz Efendi civarında defnedilmiştir. Bu kabristan imha edildiğinden, ahfadı tarafından Pınarbaşı’na naklolunmuştur. Doğduğu yer Uşak’a yakın olduğu için Uşşâkî nisbesiyle bilinir. Kendisi Nakşibendidir.
Uzun süre Bursa Ulucami’de “ders-i âm” olarak çalışan Üçkozlar dergâhı şeyhlerinden Mehmet Sait Efendi (Şeyh) (Bursa 1819 [?] – 1914) öğrenimini eski müftülerden Uşşâkî İbrahim Efendi’den görmüştür (8).
Hazırlayan: Erdal Üstündağ
Kaynaklar:
(1) Muammer Sakaryalı, 2005. İnais’ten İnay’a, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
(2) Ahmet Yasin Tomakin, 2018. Bir Kitabiyat Alimi Bursalı Mehmet Tahir Bey (Mektep, Tarikat, Siyaset), Şırnak Üniversitesi Yayınları, Mardin.
(3) Bursalı Mehmed Tahir, Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli, (Hazırlayan: M. Akif Erdoğru, Akademi Kitabevi, İzmir, 1994).
(4) Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972).
(5) Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Hazırlayan: M. Ali Yekta Saraç, Türkiye Bilimler Akademisi – TÜBA Yayınları, Ankara, 2016).
(6) M. Çağatay Uluçay, İbrahim Gökçen, 1939. Manisa Tarihi, Resimli Ay Matbaası, Manisa. [Google Kitaplar]
(7) Serhat Gültaş, 2020. “Bir Biyografik Kaynak Olması Bakımından Bahâr-ı Şemsî”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 7/17, s. 87-118.
(8) Bursa Gazeteciler Cemiyeti (http://bgc.org.tr/ansiklopedi/mehmet-sait-efendi-seyh-.html)